ادراک انتخابی؛ وقتی واقعیت فرسنگ‌ها دور از مفروضات ماست!
آدمی، جهان بیرون خود را از پنجره ادراک درونی می‌بیند. پنجره‌ای که همیشه نیز آن‌قدر شفاف نیست که تصویر درستی از آنچه در جهان می‌گذرد، ارائه دهد. گاهی دانسته یا نادانسته، فیلترهایی روی سیستم ادراکی‌مان نصب می‌کنیم. فیلترهایی که باعث می شوند تصویری که از جهان می‌بینیم، مطابق با انتظاراتمان باشد. این فیلترها باعث می‌شوند که مرتکب یکی از متداول‌ترین خطاهای شناختی شویم که به آن ادراک انتخابی یا ادراک گزینشی (Selective Perception) می‌گویند.
ادراک انتخابی چطور قضاوتمان را تحت تاثیر قرار می‌دهد؟
با ادراک انتخابی، نه خودِ واقعیت را، بلکه تنها آنچه را خودمان می‌خواهیم می‌بینیم. ما سایر ابعاد یک پدیده یا اتفاق را که با پیش‌فرض‌های ذهنی و سیستم ادراکی‌مان در تضاد هستند، نادیده می‌گیریم. به‌این‌ترتیب، تندیس زندگی را با ادراک و پندارهای انتخابی خودمان، می‌تراشیم. به همین دلیل است که هر کس، هر طور فکر کند، در زندگی نیز مصادیق زیادی برای طرز تفکرش پیدا می‌کند.
اگر شما فکر کنید همه انسان‌ها خوب یا بد هستند، اطرافیان را نیز همانطور خوب یا بد ارزیابی می‌کنید. بنابراین در تعامل با آنها، پیوسته در جستجوی قرائنی برای تأیید فرضیاتتان هستید. نظریه انگیزشی مک گریگور که به نظریه X و Y معروف است، می‌تواند مثال خوب دیگری برای ادراک انتخابی باشد. مدیری که با مفروضات مدل X مدیریت می‌کند (یعنی به کارکنان بدبین است)، آنها را افرادی تنبل و از زیر کار در رو می بیند. به همین دلیل، صرفاً با مشاهده یک مورد کم‌کاری، بی‌اعتنا به تمام جنبه‌های مثبت یک کارمند، نتیجه می‌گیرد که طرز نگاهش درباره او درست بوده است! برعکس، حالا مدیری را در نظر بگیرید که با نگاه موسوم به مدل Y کارکنان را مدیریت می‌کند. در این حالت همواره کارهای خوب به چشم مدیر می‌آیند و او تمایل زیادی به نادیده گرفتن قصور کارکنان دارد.
وقتی از پشت فیلترهای ذهنی و با مفروضات درونی خودتان به دنیا نگاه کنید، همه عوامل به شکل عجیبی، دست‌به‌دست یکدیگر می‌دهند. این عوامل، تکه‌های پازل را آن‌قدر هنرمندانه کنار هم می‌چینند که تصویر مورد انتظار شما شکل بگیرد. این‌گونه است که شما تصور می‌کنید جهان را درست شناخته‌اید و بار دیگر به درستیِ عملکرد سیستم ادراکی‌تان، مُهر تأیید می‌زنید. غافل از اینکه در دل این تصویر، گمراهی و فریبی بزرگ پنهان است…
تعریف علمی ادراک انتخابی چیست؟
در تعریف ادراک انتخابی باید گفت که یک خطای شناختی متداول است که سبب می‌گردد بدون توجه به کلیه اطلاعات موجود و صرفاً بر مبنای انتظارات خود روی یک پدیده متمرکز شویم. این تمرکز از نگرش، علایق، خواسته‌ها و ترس‌های نهادینه در وجود آدمی نشئت می‌گیرد. با دخالت و تسلط این عوامل در فرایند ادراک، ارزیابی ما از رویدادها به تفسیری جانب‌دارانه تبدیل می‌شود. تفسیری که شاید فقط بخش کوچکی از واقعیت باشد. در بخش قبل چند مورد را به‌عنوان مثال ادراک انتخابی مورد بررسی قرار دادیم. ناگفته پیداست که ادراک گزینشی نه‌فقط در حوزه‌های مدیریتی، بلکه در زندگی روزمره نیز نمود پررنگی دارد.
فردی که در یک سه‌راه یا چهارراه، بدون هیچ دلیلی نگاهش را برای آمدن دوستش به مسیر خاصی می‌دوزد، مثال خوبی برای ادراک انتخابی است. او انتظار دارد دوستش از خیابان روبرو یا خیابان سمت راست به محل قرار بیاید؛ اما آمدنِ آن دوست از خیابان سمت چپ، ناگهان غافلگیرش می‌کند!
همانطور که گفتیم، انتظارات نقش مهمی در شکل‌گیری مفهوم ادراک انتخابی دارند. به‌عنوان مثال اغلب افراد در روابط عاطفی خود، بخش زیادی از سرنخ‌های اطلاعاتی مهم (مثبت یا منفی) را نادیده می‌گیرند. زیرا می‌خواهند در رابطه به چیزی برسند که با علایق و انتظاراتشان مطابقت داشته باشد.
چرا خطای ادراک انتخابی رخ می‌دهد؟
خطای ادراک انتخابی به دلیل گرایش ذهن آدمی به ساده‌سازی و خلاصه کردن اطلاعات اتفاق می‌افتد. ذهن آدمی به دلیل قدرت پردازشی محدود سعی می‌کند در مواجهه با انبوه اطلاعات، بخشی از آنها را فیلتر کند. این فیلتر کردن اطلاعات، کار ذهن را در ارزیابی و تجزیه‌وتحلیل یک پدیده یا رویداد آسان می‌کند.
شکی نیست که این سازوکار در بسیاری از مواقع ارزشمند است؛ چراکه پردازش همه اطلاعاتِ در دسترس، گاهی آن‌قدر ورای ظرفیت ذهن است که درگیری با آنها می‌تواند آدمی را به مرز جنون برساند! بااین‌حال، این سکه روی دیگری هم دارد. ادراک گزینشی بعضاً باعث می‌شود تا انسان در ارزیابی و تصمیم‌گیری، به بخش مهمی از اطلاعات ارزشمند، بی‌توجه باشد.
سخن آخر درباره ادراک گزینشی
همه ما خواسته یا ناخواسته بنا به ظرفیت محدود ذهن در پردازش اطلاعات، از مکانیسم ادراک انتخابی بهره می‌گیریم. ولی آگاهی از این خطای شناختی کمکمان می‌کند تا برای یافتن سرنخ‌های اطلاعاتی مهم تلاش و هشیاری بیشتری نشان دهیم.
سر آخر اینکه مفهوم ادراک انتخابی را با دفاع ادراکی اشتباه نگیرید. این دو مفهوم در عین شباهت، تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. خطای دفاع ادراکی زمانی رخ می‌دهد که آدمی به‌منظور عدم مواجهه با تعارض شناختی، عناصر اطلاعاتی تهدیدکننده را نادیده می‌گیرد. درحالی‌که ادراک گزینشی یا انتخابی در وهله اول با هدف خلاصه‌سازی اطلاعات برای تسهیل فرایند ارزیابی و تصمیم‌گیری رخ می‌دهد.
برای دریافت مشاوره حرفه‌ای در زمینه منابع انسانی، فروش و بازاریابی و استراتژی کسب‌وکار با ما تماس بگیرید.
فایل صوتی مقاله ادراک انتخابی
دیدگاهتان را بنویسید